«Нямецкі след»: хто і калі на самай справе хрысціў Русь

Аб белых плямах самай важнай падзеі ў гісторыі Русі распавядае матэрыял, падрыхтаваны карэспандэнтам РІА Навіны Антонам Скрыпуновым.

 

У Расіі адзначылі Дзень хрышчэння Русі. Лічыцца, што гэта адбылося ў 988 годзе ў Кіеве. Аднак апошнія даследаванні паказалі: у рускай дзяржаве на той момант ужо былі і храмы, і святары - цалкам магчыма, рэлігію Хрыста  прынялі значна раней. 

 

На сто гадоў раней

 

«Заняволіўшы суседнія народы і праз тое празмерна пачаўшы ганарыцца, русы паднялі руку на рамейскую імперыю. Але цяпер і яны зьмянілі элінскую і бязбожную веру, у якой раней гэтага ўтрымліваліся, на чыстае хрысціянскае вучэнне. <...> І ў іх загарэлася такая смага веры і рэўнасць, што яны прынялі пастыра і зь вялікім стараньнем выконваюць хрысціянскія абрады ».

Звычайна спасылаюцца на гэтыя радкі з паслання патрыярха Канстанцінопальскага Фоція пастве. Князь Уладзімір Святаслававіч пажадаў змяніць веру. Выбар быў зроблены на карысць хрысціянства грэцкага абраду. Уладар прыняў новую рэлігію ў Херсанэсе, што было адным з умоў шлюбу з візантыйскай прынцэсай Ганнай, а потым ужо ў Кіеве ахрысціў падданых. І з 988-га Русь стала хрысціянскай.

 

Але, аказваецца, пасланне пра «ахрышчаных русаў» напісалі за сто гадоў да гэтага - у 867-м. Прычым само навяртанне ў хрысціянства, мабыць, адбылося яшчэ раней. Гісторыкі звязваюць гэта з паходам на Канстантынопаль Аскольда і Дзіра, членаў скандынаўскай дружыны Рурыка, які кіраваў Кіевам да 882-га. Больш за тое, на зваротным шляху князі прыхапілі з сабой візантыйскага епіскапа, які навярнуў мноства людзей дзякуючы цуду. Згодна з візантыйскім хронікам, славяне сумняваліся ў праўдзівасці хрысціянскай рэлігіі, на што святар адрэагаваў даволі экстравагантна: «кінуў у печ кнігу святога Евангелля».

 

«Па сканчэнні дастатковага часу, калі печ згасла, - сведчыць храніст, - здабыты быў святы скрутак не пацярпелым і ня пашкоджаным і не атрымаўшым ад агню ніякай шкоды, так што нават пэндзалі на канцах шнуроў, якія звязвалі яго старонкі не атрымалі ніякай шкоды або змены. Убачыўшы гэта і ўражаныя веліччу цуду, варвары без ваганняў пачалі хрысціцца».

Як адзначаюць гісторыкі, у праўленне князёў Ігара і Святаслава, дзеда і бацькі Уладзіміра адпаведна, у Кіеве ўжо збудавалі царкву. Гісторыя сцвярджае, што паставілі яе яшчэ пры Аскольдзе і Дзіру. Атрымліваецца, за сто гадоў да афіцыйнага хрышчэння Русь ужо была хрысціянскай. І хрысціў яе ня Уладзімір, а патрыярх Фоцій.

 

Правальная місія

 

Пра гэта люта спрачаюцца. Алею ў агонь падлівае тое, што візантыйскія сведчанні, на якія абапіраюцца навукоўцы, супярэчаць адзін аднаму. Напрыклад, аповед пра «Фоціева хрышчэнне» падкрэслівае масавы характар ​​«звароту русаў», а праз дваццаць гадоў у іншай крыніцы кіяўлян назвалі «цёмнымі паганцамі».

У даследчыкаў ёсць некалькі тлумачэнняў гэтаму. Так, вядомы савецкі і расійскі гісторык Ігар Фраянаў адзначаў, што грэкі, кажучы аб хрысціянізацыі Русі ў IX стагоддзі, папросту «выдавалі жаданае за рэальнае».

 

«За перабольшанымі чуткамі аб «хрышчэнні Русі» і арганізацыі рускай епархіі, - пісаў Фраянаў, - хаваліся першыя спробы візантыйскіх місіянераў пропаведзі хрысціянства сярод усходніх славян. Аднак дзейнасць прапаведнікаў не дала патрэбнага грэкам выніку: Русь яшчэ некаторы час заставалася ва ўлонні паганства».

 

З іншага боку, да сярэдзіны X стагоддзя шматлікія прадстаўнікі старажытнарускай знаці вызнавалі рэлігію Хрыста. Пра гэта сведчыць «Аповесць мінулых гадоў», кажучы аб заключанай у 944-м мірнай дамове князя Ігара з візантыйцамі.

 

«Мы ж дагавор гэты напісалі на дзвух хартыях, - прыводзіць тэкст пагаднення летапісец, - і адна хартыя захоўваецца ў нас, цароў, - на ёй ёсць крыж і імёны нашы напісаныя, а на другой - імёны паслоў і купцоў вашых. <...> Мы ж, тыя з нас, хто быў ахрышчаны, у саборнай царкве кляліся царквой святога Іллі - перад пачэсным Крыжом і хартыяй гэтай - захоўваць усё, што ў ёй напісана, і не парушаць з яе нічога; а калі парушыць гэта хто-небудзь з нашай краіны - князь ці іншы хто, ахрышчаны або няхрышчаны, - ды не атрымае ён дапамогі ад Бога, хай будзе ён рабом у замагільным жыцці сваім і хай будзе забіты уласнай зброяй».

 

Больш за тое, хрысціянства прыняла і жонка Ігара - Вольга. Праўда, праз дзесяць гадоў пасля яго гібелі, у 955-м. Гэта вядомы факт. Але мала хто ведае, што яна задумала навярнуць у новую веру ўсю дзяржаву. І адправіла пасольства з просьбай даслаць епіскапа. Але зусім не ў Канстантынопаль.

 

Паміж Усходам і Захадам

 

У X стагоддзі хрысціянства яшчэ не раскалолася на праваслаўную і каталіцкую галіны. Але напружанне паміж Захадам і Усходам пастаянна нарастала. Папа Рымскі і Патрыярх Канстанцінопальскі вялі складаную гульню за ўплыў, мабыць, над самым буйным на той момант племянным утварэннем у Еўропе.

 

«Да хрысціянства тады ставіліся як да палітычнага чынніка, а не як да рэлігіі ў нашым сённяшнім разуменні», - тлумачыць гісторык-медыявіст Клім Жукаў.

 

Таму Вольга хацела не проста ахрысціць падданых, але і заручыцца падтрымкай мацнейшых дзяржаў таго часу. А іх было дзве: Візантыя і Свяшчэнная Рымская імперыя. Княгіня абрала заходнюю дзяржаву.

 

«Паслы Алены, каралевы ругаў, якая ахрысцілася ў Канстанцінопалі пры імператары Канстантынопальскім Рамане, зьявіўшыся да караля (Отта I), прытворна, як высвятлілася пасля (гэта значыць падманам дамагліся аўдыенцыі. - Заўвага. Рэд.), прасілі прызначыць іх народу епіскапа і святароў», - сведчыць нямецкая «Хроніка Рэгінона Прумскага».

 

Паслалі манаха Лібуцыя, які ўзначальваў абацтва ў Майнцы. Але да Кіева той так і не дабраўся. «Перашкодзілі нейкія затрымкі», - туманна тлумачыць укладальнік «Хронікі». І замест яго епіскапам прызначылі іншага немца - Адальберта. У 961-м той прыбыў у Кіеў.

 

Немец быў даволі спрактыкаваным прапаведнікам. І ў яго быў місіянерскі досвед: ён навяртаў у новую веру плямёны, якія жылі на Рэйне. Хто ведае, як бы павярнуўся ход рускай гісторыі, калі б Адальберт ведаў хоць трохі звычаі і мову ўсходніх славян ...

 

Місія правалілася. Кіевам ўжо кіраваў сын Вольгі - ваяўнічы Святаслаў, які цярпець не мог хрысціянаў.

 

«Прапаведнік быў вымушаны бегчы з Кіева пасля таго, як забілі яго спадарожнікаў. Пасля Отта прызначыў яго епіскапам Магдэбурга», - адзначаў французскі гісторык Жорж Фессель.

«Палітычны акт»

 

Праз 13 гадоў у сталіцу Русі прыбыў ісландскі манах Торвальд Вандроўнік. Тут ён пазнаёміўся з суайчыннікам - Олафам Трюггвасонам, будучым каралём Нарвегіі, якія служыў у дружыне князя Уладзіміра Святаславіча.

 

На думку некаторых даследчыкаў, ісландзец навярнуў дружынніка ў хрысціянства «паводле грэцкага абраду». А той, у сваю чаргу, паўплываў на кіеўскага кіраўніка - ускосныя доказы прыводзіць «Аповесць мінулых гадоў», дзе згадваецца нейкі вараг, якому «прысніліся рай і пекла». Цалкам магчыма, што Олафа адправілі ў складзе пасольства ў Царград падчас знакамітага «выбару веры».

 

Так ці інакш, да канца 980-х у Кіеве і іншых буйных гарадах ужо былі хрысціянскія абшчыны. Больш за тое, гісторыкі ўсталявалі, што ісландскі манах Торвальд нават стаў першым епіскапам Полацка.

 

Аднак бянтэжыць адзін факт: візантыйскія летапісы, якія вельмі дакладныя ў датыроўцы, аднагалосна кажуць менавіта пра 988-мы як пра дату прыняцця Руссю хрысціянства.

«Уладзімірава хрышчэнне Русі - гэта ўсяго толькі палітычны акт. Груба кажучы, у 988-м старажытнарускі прэзідэнт падпісаў указ. <...> Важна разумець, што гаворка ішла пра навяртанне ў хрысціянства княжацкай арыстакратыі, баяраў, дружыны і гарадоў. Таму што вёска - і гэта цалкам дакладна - заставалася паганскай да XIII стагоддзя», - тлумачыць Жукаў.

 

Эліта і гараджане таксама навярнуліся ў новую веру не за адзін раз. Хрысціянізацыя доўжылася даволі доўга - «мінімум гадоў сто», адзначае спецыяліст. У гэты перыяд было некалькі значных эпізодаў, ад «Фоціева хрышчэння» у 860-х да хрэстаматыйнага сюжэту ў Херсанэсе прыкладна ў 987-м.

 

«Да таго часу хрысціянства добра ведалі на Русі, - падкрэслівае Жукаў. - І нават заснавальнік дынастыі рускіх кіраўнікоў Рурык да моманту паклікання на Русь мог быць таксама ахрышчаны - калі мы прызнаем версію, што ім быў не хто іншы, як Рёрик Ютландскі (дацкі конунг, які жыў у сярэдзіне IX стагоддзя). А гэтаму ёсць канкрэтныя абгрунтаванні ».

 

Аднак кропку ў гэтым складаным і доўгім працэсе паставіў менавіта князь Уладзімір. Яго вырашальны ўклад у хрысціянізацыю Русі гісторыкі не ставяць пад сумніў.